Inwazyjne gatunki żółwi w Polsce i UE – kluczowe informacje o definicji, pochodzeniu i roli listy IGO

Czy każdy egzotyczny gatunek to zagrożenie? W dobie globalizacji rośliny i zwierzęta coraz częściej trafiają poza swoje naturalne środowiska. Czasem stają się niewinną ciekawostką biologiczną, innym razem – cichym niszczycielem lokalnych ekosystemów. Inwazyjne gatunki obce (IGO) to jedno z największych, a zarazem najbardziej niedocenianych wyzwań współczesnej ochrony przyrody. W artykule przyjrzymy się, czym dokładnie są IGO, skąd wzięło się to pojęcie i dlaczego tworzy się oficjalne listy takich organizmów. Jeśli chcesz zrozumieć, jak inwazyjne gatunki żółwi mogą zmienić cały ekosystem – czytaj dalej.

Ze względu na charakter naszej działalności – związanej z handlem i hodowlą żółwi – w dalszej części artykułu skupimy się na praktycznym wymiarze problemu. Przedstawimy gatunki inwazyjne obce, które zostały wpisane na oficjalne listy zakazanych do obrotu i hodowli w Polsce oraz Unii Europejskiej. Zwrócimy uwagę, dlaczego znalazły się w tym wykazie, jakie konsekwencje prawne wiążą się z ich sprzedażą oraz jak unikać nieświadomego naruszenia przepisów. Wiedza ta jest kluczowa dla wszystkich przedsiębiorców i hobbystów działających w branży zoologicznej, ogrodniczej czy akwarystycznej.

Inwazyjne gatunki obce – definicja, geneza pojęcia i cel tworzenia list IGO

Pojęcie inwazyjnych gatunków obcych (IGO) wywodzi się z ekologii stosowanej i odnosi się do organizmów – zarówno roślin, jak i zwierząt – które zostały przemieszczone poza swoje naturalne granice geograficzne w wyniku działalności człowieka, a następnie zdołały się zadomowić i rozprzestrzenić w nowym środowisku, powodując szkody ekologiczne, gospodarcze lub społeczne. W literaturze naukowej przyjmuje się, że nie każdy gatunek obcy jest automatycznie inwazyjny; kluczowe jest, czy jego obecność wprowadza trwałe i niekorzystne zmiany w lokalnych ekosystemach (Pyšek i Richardson 2010; GDOŚ 2024).

Inwazyjne gatunki obce należą dziś do głównych przyczyn spadku bioróżnorodności na świecie. W skali globalnej ich negatywny wpływ porównuje się do skutków niszczenia siedlisk, zmian klimatycznych czy nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych (IPBES 2019). Introdukcja gatunków poza ich naturalny zasięg może być zarówno zamierzona, jak i przypadkowa. Przykładem działań celowych jest import roślin ozdobnych, zwierząt domowych czy akwakultury, natomiast do przypadkowych introdukcji dochodzi najczęściej podczas transportu, np. w wyniku przewozu towarów, kontenerów, materiału roślinnego lub wód balastowych.

Rozróżnienie między gatunkiem obcym a gatunkiem inwazyjnym jest zasadnicze. Gatunki obce to organizmy, które występują poza swoim naturalnym zasięgiem, jednak niekoniecznie oddziałują negatywnie na środowisko. Dopiero gdy ich obecność prowadzi do poważnych zakłóceń ekologicznych, konkurencji z rodzimymi gatunkami, przenoszenia chorób lub powodowania strat gospodarczych, klasyfikuje się je jako inwazyjne. W takim ujęciu IGO stanowi zjawisko dynamiczne i zależne od lokalnych uwarunkowań ekologicznych oraz podatności ekosystemu na zakłócenia (Simberloff i Rejmánek 2011).

W odpowiedzi na rosnące zagrożenie wynikające z obecności IGO, Unia Europejska przyjęła w 2014 roku rozporządzenie nr 1143/2014 w sprawie zapobiegania i zarządzania w zakresie wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych. Celem tego aktu prawnego było ujednolicenie działań państw członkowskich w zakresie identyfikacji, monitoringu i przeciwdziałania introdukcjom gatunków, które mogą zagrozić środowisku naturalnemu, zdrowiu ludzi lub gospodarce. Kluczowym narzędziem realizacji tych celów stała się tzw. „lista unijna” IGO, która zawiera wykaz gatunków zakwalifikowanych jako stwarzające zagrożenie dla całej Wspólnoty. Lista ta jest regularnie aktualizowana i obejmuje obecnie 88 gatunków – zarówno roślin, jak i zwierząt – dla których obowiązują ograniczenia w zakresie hodowli, handlu, transportu, wprowadzania do środowiska oraz rozmnażania.

W Polsce, zgodnie z ustawą z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych (Dz.U. 2021 poz. 1718), obowiązują równolegle dwie listy IGO: unijna oraz krajowa. Ta druga, obejmująca obecnie 31 gatunków, została opracowana przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska (GDOŚ) na podstawie lokalnych analiz ryzyka ekologicznego. Jej celem jest uwzględnienie tych gatunków, które – choć niekoniecznie zagrażają całej Unii – mogą wywierać negatywny wpływ na przyrodę, zdrowie i gospodarkę w warunkach specyficznych dla Polski.

Tworzenie oficjalnych list IGO pełni funkcję zarówno ochronną, jak i prewencyjną. Po pierwsze, umożliwia organom państwowym skuteczne egzekwowanie przepisów ograniczających dalsze rozprzestrzenianie się niepożądanych gatunków. Po drugie, daje podstawy do opracowania krajowych strategii zarządzania ekosystemami zagrożonymi przez IGO. Po trzecie wreszcie – ma istotne znaczenie edukacyjne, pozwalając społeczeństwu identyfikować i rozpoznawać gatunki inwazyjne, co zwiększa szanse na ich wczesne wykrycie i ograniczenie skutków ekologicznych.

Gady jako inwazyjne gatunki obce w Polsce – przypadek żółwi z rodzaju Trachemys i innych taksonów

Gady, choć stanowią niewielki procent wśród inwazyjnych gatunków obcych (IGO) notowanych w Europie, mogą wywierać istotny wpływ na rodzime ekosystemy, zwłaszcza w środowiskach wodno-lądowych. W Polsce, jako organizmy zmiennocieplne, ich obecność ograniczona jest warunkami klimatycznymi, jednak niektóre gatunki – szczególnie pochodzące z cieplejszych rejonów Ameryki Północnej – wykazują wysoką plastyczność ekologiczną i zdolność do przetrwania nawet w strefie umiarkowanej. Spośród gadów to właśnie żółwie wodno-lądowe są najczęściej rejestrowanymi przedstawicielami IGO w naszym kraju.

Najbardziej znanym i najlepiej udokumentowanym przypadkiem inwazyjnego gada w Polsce jest żółw ozdobny (Trachemys scripta), który został oficjalnie wpisany na listę inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii Europejskiej w 2016 roku, zgodnie z rozporządzeniem 2016/1141. Trachemys scripta to gatunek pochodzący z Ameryki Północnej, który był przez dekady importowany do Europy w charakterze zwierzęcia ozdobnego, głównie jako żółw akwariowo-terrariowy. Szczególną popularnością cieszył się jego podgatunek żółw czerwonolicy (T. s. elegans), często dostępny w sklepach zoologicznych w latach 80. i 90. XX wieku. W wyniku masowego wypuszczania na wolność niechcianych osobników przez właścicieli, żółwie te zaczęły zasiedlać zbiorniki wodne na terenie całej Europy, w tym również Polski.

Gatunek ten charakteryzuje się dużą tolerancją siedliskową, wysoką przeżywalnością, długowiecznością i zdolnością do konkurowania o pokarm oraz miejsca lęgowe z rodzimymi organizmami wodnymi. Szczególnie niepokojące są doniesienia o negatywnym wpływie T. scripta na rodzimą populację żółwia błotnego (Emys orbicularis), jedynego przedstawiciela żółwi naturalnie występującego w Polsce. Konkurencja o siedliska (głównie do wygrzewania się), presja pokarmowa oraz potencjalna transmisja patogenów mogą znacząco osłabić kondycję miejscowych populacji E. orbicularis, co zostało potwierdzone m.in. w badaniach realizowanych na terenie południowej Polski i Niemiec (Standfuss et al. 2016; GDOŚ 2023).

Oprócz Trachemys scripta, na listach IGO UE i Polski znajdują się również inne gatunki żółwi amerykańskich, takie jak żółw jaszczurowaty (Chelydra serpentina) oraz żółw sępi (Macrochelys temminckii), uznawane za potencjalnie niebezpieczne zarówno dla ekosystemów, jak i dla ludzi. W naturalnym środowisku wykazują silne zdolności drapieżcze, agresję wobec innych organizmów wodnych i duże rozmiary. Choć ich obecność w środowisku naturalnym Polski ma obecnie charakter marginalny i przypadkowy, odnotowywano już pojedyncze przypadki ich porzucenia lub ucieczki z hodowli.

Warto również zwrócić uwagę na gatunki, które nie zostały jeszcze ujęte na oficjalnych listach IGO, lecz mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Wskazania instytucji zajmujących się ochroną przyrody oraz organów administracyjnych jednoznacznie podkreślają konieczność zakazu ich hodowli i rozmnażania na terenie Polski. Do taksonów tych należą między innymi: żółw malowany (Chrysemys picta), żółw ostrogrzbiety (Graptemys pseudogeographica). Oba gatunki zostały zakazane w obrocie na terenie Polski – pełna lista: inwazyjne gatunki żółwi stwarzające zagrożenie dla środowiska do pobrania tutaj.

W warunkach klimatu umiarkowanego niektóre z tych gatunków są zdolne do przetrwania zimy, a w cieplejszych rejonach Europy – również do rozmnażania. Ze względu na trudności identyfikacyjne oraz dynamicznie rozwijający się nielegalny handel egzotycznymi gadami, skuteczny monitoring ich obecności i liczebności w środowisku naturalnym jest utrudniony i wymaga zaangażowania zarówno środowisk naukowych, jak i społeczeństwa obywatelskiego.

Z punktu widzenia prawa, wszystkie żółwie z gatunku Trachemys scripta objęte są w Polsce całkowitym zakazem hodowli, rozmnażania, wprowadzania do obrotu oraz wypuszczania do środowiska. Zakaz ten dotyczy także ich podgatunków, nawet jeśli nie są one wyraźnie odrębnie wymienione w przepisach (np. T. s. scripta czy T. s. troostii). Wprowadzenie tego typu regulacji miało na celu ograniczenie presji inwazyjnych gadów na rodzime gatunki oraz poprawę skuteczności działań zarządczych w ochronie bioróżnorodności.

Inwazyjne gatunki żółwi to problem w Polsce, mimo stosunkowo ograniczonego zasięgu geograficznego, ma charakter istotny z punktu widzenia ochrony przyrody. Konieczne jest zarówno dalsze monitorowanie lokalnych populacji IGO, jak i wzmocnienie edukacji społecznej w zakresie odpowiedzialnego obchodzenia się z egzotycznymi zwierzętami. Tylko skoordynowane działania legislacyjne, naukowe i społeczne mogą skutecznie ograniczyć negatywne skutki obecności tych gatunków w środowisku przyrodniczym naszego kraju.

Lista wybranych zwierząt i roślin IGO

🐾 zwierzęta

Nazwa polska	Nazwa łacińska	Grupa	Status
Żółw ozdobny	Trachemys scripta	Gady	UE
Żółw jaszczurowaty	Chelydra serpentina	Gady	UE
Żółw sępi	Macrochelys temminckii	Gady	UE
Szop pracz	Procyon lotor	Ssaki	UE
Jenot azjatycki	Nyctereutes procyonoides	Ssaki	UE
Piżmak	Ondatra zibethicus	Ssaki	UE
Żaba rycząca	Lithobates catesbeianus	Płazy	UE
Rak marmurkowy	Procambarus fallax f. virginalis	Bezkręgowce	UE
Rak czerwony	Procambarus clarkii	Bezkręgowce	UE
Wiewiórka szara	Sciurus carolinensis	Ssaki	UE
Minóg ukraiński	Eudontomyzon mariae	Ryby	PL
Karaś srebrzysty (forma dzika)	Carassius gibelio	Ryby	PL
Sumik czarny	Ameiurus melas	Ryby	UE
Myna domowa	Acridotheres tristis	Ptaki	UE
Bażant królewski	Syrmaticus reevesii	Ptaki	PL

🌿 rośliny

Nazwa polska	Nazwa łacińska	Grupa	Status
Rdestowiec ostrokończysty	Reynoutria × bohemica	Rośliny	UE
Rdestowiec japoński	Reynoutria japonica	Rośliny	UE
Róża pomarszczona	Rosa rugosa	Rośliny	UE
Niecierpek gruczołowaty	Impatiens glandulifera	Rośliny	UE
Nawłoć kanadyjska	Solidago canadensis	Rośliny	PL
Barszcz Sosnowskiego	Heracleum sosnowskyi	Rośliny	PL
Barszcz Mantegazziego	Heracleum mantegazzianum	Rośliny	PL
Azolla karolińska	Azolla filiculoides	Rośliny wodne	UE
Pistia rozetkowa	Pistia stratiotes	Rośliny wodne	PL
Czeremcha późna	Prunus serotina	Rośliny	UE

Odpowiedzialność prawna za handel gatunkami IGO w Polsce

W Polsce obowiązują przepisy, które jasno regulują, jak należy postępować z gatunkami uznanymi za inwazyjne. W przypadku organizmów wpisanych na oficjalne listy IGO, zabronione jest ich hodowanie, sprzedawanie, rozmnażanie czy wypuszczanie do środowiska. Te zakazy wprowadzono po to, aby chronić naszą przyrodę przed negatywnym wpływem obcych gatunków, które mogą zagrażać rodzimym zwierzętom i roślinom.

Dla osób lub firm, które nie stosują się do tych zasad, mogą zostać przewidziane różne konsekwencje – od kar finansowych, przez odebranie zwierząt, aż po problemy z dalszym prowadzeniem działalności. W szczególnie poważnych przypadkach możliwa jest także odpowiedzialność karna.

Podsumowując, przypadek żółwia ozdobnego (Trachemys scripta) oraz innych inwazyjnych gatunków żółwi amerykańskich doskonale obrazuje, jak poważne skutki dla rodzimej przyrody może nieść niekontrolowany handel i porzucanie egzotycznych zwierząt. Wprowadzenie ścisłych regulacji prawnych, w tym zakazu hodowli i sprzedaży niektórych gatunków, jest odpowiedzią na rosnące zagrożenie dla polskich ekosystemów wodnych. Jednocześnie przykład ten podkreśla znaczenie odpowiedzialności właścicieli oraz konieczność prowadzenia działań edukacyjnych i monitorujących.

Źródła i akty prawne

1. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie zapobiegania i zarządzania w zakresie wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych.
2. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2016/1141 z dnia 13 lipca 2016 r. ustanawiające listę IGO dla UE.
3. Ustawa z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych (Dz.U. 2021 poz. 1718).
4. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska – www.gov.pl/web/gdos
5. Portal Danych Publicznych: dane.gov.pl – IGO
6. Pyšek P., Richardson D.M. (2010). Invasive species, environmental change and management, and health. Annual Review of Environment and Resources.
7. IPBES (2019). Global assessment report on biodiversity and ecosystem services.
8. Standfuss B., Lipovšek G., Fritz U. (2016). Threat or fiction? Impact of invasive turtles on native European populations. Biological Invasions, 18(5).
9. Kościńska-Pająk M. i in. (2022). Inwazyjne gady w Europie Środkowej. Fragmenta Faunistica, 65(2).
10. Lista gatunków inwazyjnych Gov.pl
11. Ustawa z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych